Suriye krizinde gelinen noktaya bakıldığında, ABD ile Rusya arasındaki ilişkilerin seyrindeki değişim ve bu seyir değişikliğinin yol açtığı çağrışımlar, uluslararası politikanın geleceği açısından son derece önemli gözükmektedir.
a. Bu değişimin en ilginç işaretlerinden biri; Başkan Obama’nın Suriye konusunda Kongre’den karar istihsal etmeye yönelmesinden sonra, Rus parlamenterlerin Washington’a giderek Kongre üyeleri nezdinde lobi çalışmaları yapmasının gündeme gelmesi ve Rus Parlamentosunun alt kanadı Duma’nın Başkanı Sergey Narışkin ile üst kanadını teşkil eden Federasyon Konseyi’nin Başkanı Valentina Matviyenko’nun Devlet Başkanı Putin ile bu konuyu görüşmesinin üzerinden daha iki-üç gün geçmiş iken, Kongre’yi oluşturan Temsilciler Meclisi’nin ve Senato’nun Azınlık ve Çoğunluk liderleri, 09 Eylül’ü beklemeden bir araya gelerek Suriye konusunu görüşmeleri; görüşmekle kalmayıp, Obama’ya desteklerini bir şekilde dışa vurmalarıdır. ABD’deki bu gelişme, Rus parlamenterlerin Washington’a gitme gerekçelerini ortadan kaldırmış; diplomasi dili ile, Rus parlamenterlere “gelmeyin” mesajı verilmiştir.
Amerikan Kongresi’nin Azınlık ve Çoğunluk liderleri, yaptıkları toplantı ve sonrasındaki açıklamaları üzerinden, sadece Rus parlamenterlere lobi çalışması yapmaları için imkan ve fırsat tanımamakla kalmamış, aynı zamanda Temsilciler Meclisi’nde ve Senato’da 09 Eylül ile birlikte gündeme gelecek Suriye oylamalarını şimdiden Obama lehine etkilemiş olmuşlardır.
Moskova Yönetiminin söz konusu “demokratik” ve “diplomatik” yaklaşımı, Washington Yönetimi tarafından aynı şekilde (“demokratik” ve “diplomatik” bir yaklaşım ile) püskürtülmüştür.
Teorik olarak, Rus parlamenterlerin Kongre üyeleri nezdinde yapacağı lobiciliğin, Obama’nın Kongre’den beklediği kararın çıkışını zora sokacağı düşünülebilir. Ancak siyaset psikolojisine, özellikle siyasal davranışa ilişkin bilimsel veriler dikkate alındığında; Soğuk Savaş yıllarının hala varlığını koruyan düşünce kalıpları nedeniyle, Rus parlamenterlerin Washington’da yapacakları lobicilik çalışmalarının, Kongre üyelerinin “tepkisel olarak” Obama lehine oy kullanmalarına neden olması da güçlü bir ihtimal olarak görülmekteydi. Konunun Kongre’de nihai oylaması daha yapılmadan, Kongre nezdinde son birkaç gündür cereyan eden gelişmelerin Kongre’nin Obama’ya aradığı desteği vereceğine işaret etmesi de bu ihtimali teyit etmiştir diye düşünülmektedir.
Söz konusu gelişmeler, Soğuk Savaş yıllarındaki kadar olmasa da, o yılları çağrıştıran bir mecrada Rus-Amerikan çekişmesini yansıttığı ortadadır.
b. Rus parlamenterlerin Kongre üyelerini ikna turuna çıkmaları düşüncesi, Şam Yönetimine verilmiş dolaylı bir destek olma özelliğini de yansıtır. Bu yansıma çıkış noktası alındığında, nihai oylama öncesinde Kongre nezdinde Obama lehine oluşan hava, Moskova ile Şam’ı, hem birlikte endişeye sevke edecek, hem de onları daha çok biri birine itecek; aynı zamanda Suriyeli muhaliflerin de işine gelecektir.
Kongre nezdinde Obama lehine cereyan eden gelişmelerin bir diğer sonucu da, Suriyeli muhalifleri, Şam’a itilen Moskova ile daha çok karşı karşıya bırakacak olmasıdır. Muhaliflerin içinde yer alan bazı unsurların Çeçenistan ile bağlantıları ve Afganistan’daki Sovyet işgaline ilişkin anılar nedeniyle, Suriye konusundaki bu gelişme sonrasında, esasen mevcut olan Moskova karşıtlığının daha da güçlenmiş olacağından ve bu karşıtlığın, Rusya’yı kendi ülkesinde tedirgin edecek (endişeye sevk edecek) gelişmeleri tetikleyebileceğinden şüphe duyulmamaktadır. Rusya’nın Karadeniz kıyısındaki Soçi kentinde yapılacak Kış Olimpiyatlarının tarihinin yaklaşıyor olması, Moskova Yönetiminin endişesini daha da artıracaktır.
Sovyetlerin dağılması sonrasında yaşanan kontrolsüzlüğün kendisini gösterdiği kaos döneminde, kitle imha silahlarının küçük asi grupların, aşırıcıların ve teröristlerin eline geçmesi, uluslararası barışı, güvenliği ve istikrarı tehdit eden en önemli unsur olarak kabul ediliyordu. Putin’in Moskova Yönetiminde “direksiyona” geçmesi ile birlikte, ABD mahreçli bu stratejik bakış açısı, Rusya tarafından da paylaşılmaya başlanmıştı. Öyle ki, ABD, 2014 yılı sonuna kadar Afganistan’dan çekileceğini açıkladığında, Rusya, bundan endişe duyan ülkelerin başında gelmiştir. Çünkü Moskova Yönetimi, Kafkasya ve Afganistan deneyimleri ile Keşmir’de Pakistan ile Hindistan arasında yaşanan Kargil Savaşı üzerinden, militan İslami aşırıcılığın hangi noktaya geldiği konusunda açık ve net bir fikre sahipti. Ve bu fikir, deyim yerindeyse, Moskova Yönetiminin “karabasanı” haline gelmişti. Rusya, Suriye’deki gelişmelere, münhasıran bu gözle bakmaktadır. Suriye’nin Tartus Limanında sahip olduğu askeri imkan ve kolaylıklar elbette ki Rusya için önemlidir. Gerek bu liman kolaylığı, gerekse militan İslami aşırıcılığın kontrolü (izlenmesi) bağlamında Suriye, Rusya’nın ileriden (önden) savunması ve önleyici savunma yapma imkanını elinde tutması açısından son derece önemlidir.
ABD ile Rusya’nın coğrafyadaki yerleri ve konumları farklıdır. Rusya, coğrafyadaki yeri ve konumu nedeniyle, Suriye’ye, ABD’den farklı olarak, yukarıda değinilen işlevi yüklemiştir ve Suriye’ye ilişkin stratejisinin arkasında bu bakış açısı vardır.
Onun içindir ki, Rusya’nın Şam Yönetimi ile olan ilişkisini, hem ABD ile karşılaştırmamak, hem de münhasıran Beşar Esad ile ilişkilendirmemek gerekir.
c. Bu noktada, eğer Beşar Esad’ın iktidardan uzaklaştırılması sonrasında Suriye’nin parçalara ayrılacağı ve/veya iktidarda kalsa bile artık ülkenin tamamında kontrolü elinde tutamayacağı düşünülürse, bunda da yine ABD’nin, Rusya’ya göre, daha rahat ve avantajlı olduğu düşünülmektedir. Çünkü Suriye’de yaşananlar, Mısır’da olduğu gibi, Moskova’ya yakınlığı ile bilinen Baas rejimini hedef almış, Moskova’nın nüfuz alanını adeta sıfırlamış ve Moskova karşıtlığı belirgin bir siyasal İslam’ı öne çıkarmıştır. Bu tablo, Rusya’yı, önden savunma ve önleyici savunma yapma imkanını ortadan kaldıran bir tablodur ve Moskova’nın Suriye konusundaki kararlılığının arkasında yer alan etkendir.
Buna karşılık, ABD, hem Atlantik’in öteki yakasındadır yani çok uzaktadır, hem de düne ve bugüne göre daha etkili olarak kullanılabilecek bir “Kürt kartına” sahiptir ya da sahip olacaktır. Eğer Irak’ın kuzeyindeki Kürtler, Suriye’nin kuzeyindeki Kürtler ile birleşerek Doğu Akdeniz’e açılma ve İskenderun Körfezi’ne erişme imkânını elde ederse, Washington Yönetimi, sadece Orta Doğu’yu daha uzun yıllar kontrolü altında tutma imkanını değil, Rusya da dahil bölge ülkeleri ile daha etkin olarak oynama imkanını elde edecektir. Esasen bu saatten sonra, ister Beşar Esad iktidardan uzaklaşsın, ister uzaklaşmasın, Suriye’deki tablo Washington Yönetiminin işine gelecektir ki; bu, Suriye’ye yönelik olarak beklenen ABD askeri müdahalesinin asıl amacı, çapı ve niteliği konusunda değerlendirme yaparken dikkate alınması gereken önemli bir unsurdur.
Bu belirtilenler de, bir taraftan yine Rusya’nın Suriye konusunda niçin ABD’den ayrı düştüğüne işaret eder; diğer taraftan da Moskova’nın, Tahran ile olan yakınlığını ve BM Güvenlik Konseyi’nde Pekin ile birlikte hareket edişini açıklar.
d. Rusya, Putin ile Batı’ya yönelmiştir. Bu yöneliş, Putin’in Devlet Başkanlığı koltuğuna yeniden oturmasından sonra daha belirginleşmiştir. Yöneltilen bazı eleştirilere rağmen, Rusya’da Putin karşıtı gösterilerin olabilmesi, yalnız başına son derece önemli ve somut bir işarettir. Rusya’nın bu yönelişi, ABD ile yakınlaşmayı da içermektedir. Rusya, ABD ile uzay seyahatleri konusunda işbirliği içindedir; Hindistan’a yönelik yaklaşımları benzerlik ve paralellik arz eder. Enerji alanında, Rosneft ile Mobil-Exxon arasında tarihi önemi haiz bir anlaşma imzalanmıştır. Çok değil, daha bir-iki hafta önce, Asya’nın kuzey doğusunda, Mançurya ile Alaska’yı içine alan coğrafyada ortak askeri tatbikat yapmışlardır. Benzeri, daha birçok gelişmeden söz edilebilir.
Esasen Çin’in son 10-15 yıl içinde gösterdiği hızlı ekonomik büyüme ve devasa nüfusu ile uluslararası politikada öne çıkması ve yeni bir kutup olarak görülmesi, yalnız başına, Rusya ile ABD’yi biri birine iten bir etkendir. ABD’nin Çin ile girdiği rekabette Rusya’nın, Rusya’nın da Çin’in Asya’daki yayılması karşısında ABD’nin desteğine ihtiyacı vardır.
Hem Moskova, hem de Washington; kitle imha silahlarına erişim imkânına kavuşmuş küçük asi grupları, aşırıcıları ve teröristleri en ciddi ve en büyük güncel tehdit olarak algılamaktadır. ABD, 11 Eylül saldırılarından sonra, uluslararası terörizme savaş açmış; Rusya da, büyük ülkesi ve Kafkasya’daki tablo nedeniyle, benzeri bir mücadele içindedir. Öyle ki, ABD’nin 2014 yılı sonuna kadar Afganistan’dan çekileceğini açıklaması, Moskova’da ciddi endişeye yol açmış; iki ülke, Merkezi Asya’dan bazı ülkeleri de aralarına alarak, Afganistan’dan çekilme sonrasını müzakere ettikleri bir sürecin içine girmişlerdir.
Görünen, uluslararası politikada, gerçekte Rusya ile ABD’nin çıkarlarının örtüştüğü bir sürecin yaşandığıdır. Bu süreci teyit eden gelişmelere rağmen, Rusya ile ABD’nin Suriye konusunda karşı karşıya gelmeleri, çıkar olgusunun uluslararası ilişkilerdeki yeri ve rolü ile açıklanabilecek, olağan bir durumdur. Çünkü uluslararası ilişkiler; çatışma ve uyuşmayı eş zamanlı olarak birlikte bünyesinde barındırır ve bunun içindir ki, barışırken küs kapısının, küserken de barış kapsının açık olduğu bir olgu olarak kabul edilir.
e. Rusya’nın Suriye konusundaki yaklaşımı, Moskova açısından anlaşılır olmakla beraber, Suriye konusunda Çin’i yalnızlıktan kurtarmakta, Pekin Yönetiminin Suriye konusundaki yaklaşımını sürdürmesini kolaylaştırmakta ve yaklaşımında değişiklik olma ihtimalini aşağıya çekmektedir.
Tersinden gidilir ise; Rusya’nın Suriye konusunda ABD’den yana bir yaklaşım değişikliğine gitmesi, Çin’i yalnızlığa itecek ve Pekin Yönetimini esnemeye zorlayacaktır. Rusya, içeride ve dışarıda ciddi sorunlar ile karşı karşıya bulunan ve bu nedenle tek başına Suriye konusundaki kararlılığını sürdürmesi çok güç gözüken Çin’in bu pozisyonunu korumasına adeta aracılık etmektedir. Bu, Moskova üzerindeki baskının artmasına neden olmaktadır. Çünkü Rusya’nın Suriye yaklaşımında bir değişiklik olmasının, Çin’i de benzer/paralel şekilde etkileyebileceği kabul edilmektedir.
Diğer taraftan, şüpheci bir bakış açısı ile; Suriye konusunun, Moskova ve Washington tarafından, Pekin’in uluslararası politikadaki mevcut ve muhtemel yerini daraltmada bir araç olarak kullanılmış olabileceği de akla gelmektedir. ABD’nin ciddi riskleri göze alması ve Rusya’nın ABD’yi karşısına almaktan çekinmemesi, Soğuk Savaş yıllarını çağrıştırmak suretiyle, hem Washington’un, hem de Moskova’nın uluslararası kamuoyu nezdinde lehlerine güç, imaj ve itibar algılamaları yaratmalarına hizmet edecektir. Çünkü Suriye krizinde ABD ile Rusya’nın geldikleri pozisyon, onların duydukları küresel sorumluluğu da işaret eder ve bu işaret, doğal bir şekilde küresel güç algılamasını da beraberinde getirir. Çin, Suriye krizinde, ABD ve Rusya kadar öne çıkmış bir pozisyonda gözükmediği için, benzeri algılamalar şüphesiz Çin için, aleyhte olacak; meydan, Washington ve Moskova tarafından daha çok doldurulmuş olacağı için, Pekin’e fazla yer kalmayacaktır.
Farklı olmalarına rağmen her iki bakış açısında da, hem Çin’in yeni bir kutup olmasının daha ileri zaman dilimine sarkıtılması (ötelenmesi), hem de kitle imha silahlarına erişim imkânına sahip küçük asi grupların, aşırıcıların ve teröristlerin kontrol altına alınması söz konusudur. Bu iki hususun Rusya’nın ve ABD’nin işine gelen (onların istedikleri) hususlar olması; Washington ile Moskova arasında her durumda örtülü bir mutabakatın olduğu varsayımına yol açmaktadır.
f. Moskova ile Washington arasında gerçekleşmiş ve bir kısmına yukarıda değinilmiş olan yakın ilişkiler tarafları bağlayacağı için, Rusya ile ABD’nin Suriye konusundaki çatışmasının daha ileri gitmeyeceği düşünülebilir. Ancak Rusya’nın karşı karşıya kaldığı bazı durumlar ve attığı bazı adımlar, bu düşünceyi tartışmalı hale getirmektedir.
Rusya’nın, son birkaç hafta içinde Belarus (Beyaz Rusya), Ukrayna ve Moldova ile ayrı ayrı yaşadığı sorunların, tam da Suriye’ye askeri bir müdahale ihtimalinin ciddiyet kazandığı bir döneme denk gelmesi, bu bağlamda dikkati çekmektedir.
Keza ABD’nin bölgedeki ve Suriye krizindeki en sadık müttefiki konumunda görülen Suudi Arabistan’ın istihbarat kurumunun başında bulunan isim olan Prens Bandar Bin Sultan’ın Rusya Devlet Başkanı Putin ile kapalı kapılar arkasında yaptığı görüşme de, aynı bağlamda ilginç bir gelişmedir. Bu görüşmede, Prensin, Rusya’ya, Suriye konusundaki yaklaşımını değiştirmesi karşılığında petrol ve doğal gaz konusunda özel anlaşmalar yapılmasını ve Soçi’de önümüzdeki Şubat (2014) ayında yapılacak Kış Olimpiyatları için güvenlik garantisi önerdiği ileri sürülmüştür ki; bu gelişme, düşündürttüğü çok sayıda başka husus yanında, özellikle Rusya ile ABD arasındaki ilişki konusunda soru işaretlerine yol açan bir gelişmedir. Eğer bu görüşme ABD ile Rusya’nın Suudi Arabistan konusunda geleceğe yönelik “örtülü” işbirliğinin bir gereği olarak ortaya çıkmamışsa, ABD’nin o kadar yakın ilişkiye sahip olduğu Rusya’ya Suudi Arabistan üzerinden bu öneri ile ulaşması, Moskova-Washington ilişkilerinin kopuk ve gergin olduğuna dair ciddi bir işarettir.
ABD’nin Doğu Akdeniz’e yığdığı “vurucu” deniz gücü karşısında, Rusya’nın da aynı şekilde bölgeye deniz gücü yığması; özellikle ABD’nin Nimitz uçak gemisinin bölgeye hareket etmesinden sonra, Rusya’nın, NATO’da “uçak gemileri katili” olarak nitelendirildiği ifade edilen, Karadeniz Filosuna dâhil “Moskva” adlı kruvazörü ile, Karadeniz Filosundan Smetlivıy firkateynini, Baltık Filosuna dahil Nastoyçvıy destroyerini ve yine Karadeniz Filosundan “casus gemisi” olarak bilinen Priazovye’ni, diğer gemilerden bağımsız olarak, doğrudan Rusya Genelkurmay Başkanlığından verilecek özel görevleri yerine getirmek üzere bölgeye göndermesi, Moskova-Washington arasındaki gerilimin varlığına işaret eden bir başka gelişmedir. Benzeri bir başka gelişme de, Akdeniz’de bulunan bir Amerikan savaş gemisinden -İsrail ile koordineli olarak- Akdeniz’in ortasından doğusuna doğru fırlatıldığı ileri sürülen ve Rusların Armavir erken uyarı sistemi tarafından belirlenen iki balistik objedir. Fırlatılan balistik objeleri, bazıları meteorolojik bilgilerin yenilenmesi veya Suriye hükümetinin ve Dünya kamuoyunun endişeye sevk edilmesi olarak açıklasa da, genel kanaat, Suriye’nin ve Rusya’nın hava savunma sistemlerinin test edilmek istendiğidir. Bu da yine Moskova-Washington ilişkilerindeki gerilime işaret eden bir başka gelişmedir.
Rusya’nın CIA eski çalışanı Edward Snowden’e geçici ikamet izni vermesi, Başkan Obama’nın G-20 St. Petersburg Zirvesine ilişkin programını değiştirerek kısa tutması ve son olarak Rusya’nın, Rus vatandaşlarını üçüncü ülkelerde tutuklattığı iddiasıyla ABD’ye diplomatik nota vermesi, ilişkilerdeki gerginliğin diğer bazı işaretlerindendir.
Yakınlaşmaya ve işbirliğine işaret eden verilere rağmen, Suriye konusunun, Rusya ile ABD’yi gerçekten karşı karşıya getirdiğini kabul etmek gerekir.
g. Çin, mevcut ve muhtemel iç ve dış sorunları ile meşguldür. G-20 Zirvesine katılan Çin heyetinden gelen ekonomik kriz uyarısı, hem son derece önemli ve anlamlıdır, hem de Çin’in kendi iç ve dış sorunlarına ağırlık vereceğine işaret eder. Hatta bu durumu ve açıklamayı, Çin’in Suriye konusunda ısrarcı olmayacağı anlamına almak da mümkündür. Rusya’nın; ileriden savunması ve önleyici savunma yapması açısından son derece önemli olduğu için, Çin’den bağımsız olarak, Suriye konusundaki yaklaşımını sürdürmesi beklenmektedir. ABD’nin de, kamuoyunda konuşulandan çok farklı bir yaklaşım içinde Suriye’ye askeri müdahalede bulunması, Moskova ile Washington arasındaki gerginliğin tırmanmasını önleyecek; böylece, Dünya kamuoyu, Suriye krizini, 1991’den sonra Washington ile Moskova’nın ciddi şekilde karşı karşıya geldiği bir kriz olarak hatırlayacaktır. Washington ve Moskova, Suriye krizinin uluslararası politikada öne çıkardığı süper güçler olacaktır. Buna bağlı olarak, Washington ile Moskova’nın yer değiştirerek “iyi polis-kötü polis” rolünü oynayacakları yeni bir küresel sistem ihtimalinden söz etmek mümkündür.
Batıda bugünlerde “gizli”/”açık” İslami aşırıcılığın konuşulmaya başlandığı ve “gizli” İslami aşırıcılığın daha tehlikeli görüldüğü dikkate alınır ve hem “iyi polisin”, hem de “kötü polisin”, kitle imha silahlarına erişim imkanına sahip küçük asi grupları, aşırıcıları ve teröristleri en güncel ve en büyük tehdit olarak algılamada birleştikleri düşünülür ise, önümüzdeki dönemde Orta Doğu’da Suudi Arabistan’ı sıkıntılı bir sürecin bekleyeceği ileri sürülebilir. Bu noktada, bir taraftan Suudi Prens Bandar Bin Sultan’ın, Rusya’ya, Soçi’deki Kış Olimpiyatları için güvenlik garantisi önermesinin, tehdit de dahil, bir çok anlama geldiğini (geleceğini); diğer taraftan da Çin’in Suudi Arabistan’da (doğu Afrika’nın karşısında- Kızıldeniz kıyısında) yaptığı enerji yatırımlarını unutmamak gerekir.
Suriye krizi, geldiği nokta itibarıyla, uluslararası politikada “İsrail-Filistin” anlaşmazlığını çağrıştıracak uzun süreli bir kriz olma potansiyelini içermektedir. Kriz; ister ortak olsunlar, ister rakip olsunlar, Moskova ile Washington’un çıkar ve hedeflerine hizmet etme potansiyeli yüksek görülmektedir. Obama’nın Kongre’den alacağı desteğin ve Çin’in ısrarcı olmamasının, Suriye krizinin, özellikle ABD’nin çıkar ve hedeflerine uygun bir mecrada işlemesine neden olacağı; bu işleyişin de, ABD’nin bölgede daha güçlü ve etkin bir Kürt kartına sahip olması şeklinde kendisini göstereceği değerlendirilmektedir. ABD’nin Suriye krizine ilişkin yaklaşımı, kuvvetle muhtemel, Beşar Esad’ın iktidardan uzaklaştırılmasını içeriyor olmayacaktır. Kısa vadede, birisinin başında Beşar Esad’ın olacağı, bölünmüş, parçalara ayrılmış bir Suriye ortaya çıkacak; İsrail-Filistin anlaşmasının kotarılmasından sonra, Orta Doğu’nun ateşi bu kez Suriye’de yanmaya başlayacaktır. Dünya, biraz da Suriye üzerinden Orta Doğu ile meşgul olacaktır.
